سفرنامه استرآباد و مازندران و گیلان

.
کتاب «سفرنامه استرآباد و مازندران و گیلان و...»، تالیف مسعود گلزارى به زبان فارسى، گزارش یکى از رجال عهد قاجار به این مناطق مى‏باشد. این کتاب یکى از با اهمیت‏ترین منابع اطلاعاتى، از این مناطق در اوایل دوره قاجار مى‏باشد که مطالب آن در سال‏هاى بعد نیز مورد استناد اهل تاریخ و جغرافى قرار گرفته است. مولف کتاب سعى کرده، در این اثر اطلاعات با اهمیتى از سکنه، آب و هوا، محصولات، بناها، ... این سرزمین‏ها را در میان مطالب کتاب به خوانندگان خود ارائه دهد.

ساختار:
ساختار کتاب؛ شامل فهرست مطالب، سرآغاز، خطبه، تفصیل، متن کتاب در چهارده بخش، تعلیقات و تصحیحات و اضافات و فهرست عمومى مى‏باشد. روش بیان مطالب کتاب در این اثر بر اساس نثر قاجار مى‏باشد که لغات عربى در نثر فارسى زیاد دیده مى‏شود. مولف تمامى مشاهدات خود را از هنگام شروع سفر از تهران و مسافت و مکان‏هاى بین را، تا زمان بازگشت دوباره به تهران در اثر خود آورده است.

گزارش محتوا:
سرآغاز کتاب به شرح مختصرى در مورد کتاب و مولف آن مى‏پردازد. بخش اول کتاب با عنوان «راه دارالخلافه به خاتون‏آباد» آغاز مى‏شود. در این بخش به مطالبى؛ همانند، دهکده خاتون‏آباد، راه خاتون‏آباد به ایوان کیف، دهکده ایوان کیف، راه ایوان کیف به قشلاق، دهکده قشلاق... اشاره مى‏شود. مولف در گزارش سفر خود به مسافت دقیق مناطق از یکدیگر و مکان‏هایى که مابین سفر مى‏بیند، اشاره دقیق مى‏کند؛ همانند اینکه نقل مى‏کند: «از بابت راه از ایوان کیف به قشلاق که پنج فرسخ است، به مسافت یک فرسخ و نیم گذشته اول سر دره است که بالاى تپه، قراولخانه نادرى مخروبه از آجر است که خیابان از میان دره است که جوى آب شور روان مى‏باشد. سه ربع فرسخ آمده دست چپ، توى دره ایضا قراولخانه سنگى خرابه است. و این دو قراولخانه به حکم نادر شاه ساخته شده بود که هرگاه افغان بیاید مستحفظین مانع شوند [و] جنگ نمایند. و ربع فرسخ دیگر گذشته سردره تمام مى‏شود که همه این سردره یک فرسخ است.» بخش دوم کتاب «از سمنان به دامغان، راه سمنان به آهوان» نام دارد که خود به قسمت‏هاى مختلفى تقسیم مى‏شود؛ همانند: «آهوان دو کاروانسرا دارد: یکى مشهور [به‏] شاه عباسى است که حاجى علینقى تاجر کاشى به سعى مشهدى غلامحسین در سنه  ١٢٧١  تعمیر کرده است و بالاى دروازه به اسم شاه سلیمان نوشته است و تاریخ دارد سنه  ١٠٩٧  که مقابلش آب‏انبار و آبریز دارد که از آجر ساخته‏اند و کاروانسراى دیگر از سنگ است که هر طرف پنج برج دارد. مشهور است که انوشیروان بنا نهاده است. الآن مخروبه است و قلعه خرابه‏اى دارد که کسى ساکن نمى‏باشد...». بخش‏هاى دیگر کتاب با عناوین زیر، در این سفرنامه آمده است: بخش سوم؛ «از دامغان به شاهرود» و «راه از دامغان به شاهرود»، بخش چهارم؛ «از شاهرود به قریه جز، راه شاهرود به تاش»، «بخش پنجم»؛ از شاهرود به شهر استراباد، راه جز به کرد محله، بخش ششم؛ «از استراباد به شهر اشرف، راه از دهکده جرّ به بلوک کلباد، از محال مازندران»، بخش هفتم؛ «از اشرف به شهر سارى، قراتپه»، بخش هشتم؛ «از سارى به شهر بارفروش، از بابت راه از شهر سارى به فرح‏آباد»، بخش نهم؛ «از مشهدسر به بلوک کلارستاق، از بابت راه از مشهدسر به فریکنار»، بخش دهم؛ «از بلوک کلارستاق به بلوک تنکابن، از بابت راه از اورنگ به عباس‏آباد»، بخش یازدهم؛ «از آب‏گرم سخت‏سر به شهر لاهیجان، از بابت راه از آب‏گرم سخت‏سر به سیاه کله‏رود»، بخش دوازدهم؛ «از لاهیجان به شهر رشت، از بابت راه از شهر لاهیجان به شهر رشت»، بخش سیزدهم؛ «از رشت به دار السلطنه قزوین، از بابت منازل چاپارخانه از رشت به دار السلطنه قزوین و زنجان و ایلیات قزوین» و بخش چهاردهم؛ «از منجیل به آستارا، تفصیل احوال ولایت رحمت‏آباد» مى‏باشد. در جغرافیاى سرزمین‏هاى جنوبى دریاى مازندران همراه بناها و آثار تاریخى و نرخ مواد خواروبار و تواریخ محلى و گوشه‏هایى از وقایع زمان در سال‏هاى  ١٢٨۶  و  ١٢٧٧ ه.ق. که به دست میرزا ابراهیم نامى براى ژنرال درن نوشته شده است. میرزا ابراهیم در  ٢٩  رمضان  ١٢٧۶ ق سفر خود را آغاز کرده و در  ٢٠  ذیقعده  ١٢٧٧ ق به پایان رسانده است. مؤلف سفر خود را از تهران شروع کرده شهرهاى سمنان، دامغان، شاهرود، استراباد، اشرف، سارى، بارفروش، لاهیجان، رشت، قزوین و آستارا را دیده و تمام وقایع زمان سفر را یادداشت کرده است. مولف در کتاب هنگام گزارش کتاب به اوزان، نرخ و قیمت‏هاى اجناس، تقسیمات ایلات و طوایف نیز اشاره کرده است که از این بابت حائز اهمیت مى‏باشد و یکى از منابع اطلاعاتى مهم از این دوران و اوضاع و احوال این مناطق مى‏باشد. این کتاب از یک جهت اطلاعات خوبى به خواننده از دوران قاجار و چگونگى سرکشى حکومت از مناطق زیر دست در ایالات را به دست مى‏دهد و از جهت دیگر حاوى مطالب مهم تاریخى و جغرافیایى از این دوره و مناطق مورد سرکشى مولف به دست مى‏دهد.
وضعیت
در پایان کتاب، بخش تعلیقات و تصحیحات و اضافات مطالب بیان شده است. کتاب داراى بخش فهرست عمومى نیز میباشد.